W nauce prawa wekslowego kontrowersje wywołuje charakter prawny weksla in blanco. Na tym polu ścierają się dwie przeciwstawne koncepcje. Jedna z nich uznaje, że weksel in blanco jest wekslem w rozumieniu Prawa wekslowego, druga zaś stoi na stanowisku, że do chwili uzupełnienia dokumentu takiego nie można uważać za weksel w świetle ustawy. Zagadnienie to ma doniosłe znaczenie praktyczne. Przyjęcie jednej z proponowanych koncepcji będzie miało wpływ na określenie zasad przenoszenia praw z nieuzupełnionego weksla in blanco.
Przedstawionego zagadnienia nie da się w prosty sposób rozstrzygnąć. W szczególności charakteru rozsądzającego nie ma brzmienie art. 10 Prawa wekslowego. Rozstrzygnięcie tej kwestii w płaszczyźnie językowej wykładni tego przepisu, z uwagi na jego niejednoznaczne brzmienie i na zastosowane rozwiązania w zakresie interpunkcji, jest dość problematyczne.
Pierwszy pogląd, jak już wspomniano, zakłada, że weksel in blanco jest wekslem w rozumieniu ustawy. Zgodność co do charakteru prawnego weksla in blanco nie implikuje jednak spójności poglądów w innych kwestiach (ściśle powiązanych z kwalifikacją prawną). Zwolennicy zaliczenia weksla niezupełnego do kategorii weksli zajmują rozbieżne stanowiska, w szczególności co do reżimu prawnego rządzącego przenoszeniem praw z nieuzupełnionego weksla in blanco oraz momentu powstania zobowiązania wekslowego z takiego weksla.
W pierwszej kolejności warto przywołać stanowisko zajmowane w tej kwestii przez M. Honzatkę. Choć monografia jego autorstwa dotycząca weksla in blanco została wydana na tle poprzedniego stanu prawnego, to uwagi poczynione przez niego w tej materii wydają się być wciąż aktualne, o czym świadczy w szczególności fakt, że wielu współczesnych autorów odwołuje się do skonstruowanej przez niego argumentacji. W pierwszej kolejności M. Honzatko zauważył, że redakcja art. 2 ust. 5 Prawa wekslowego z 1924 r. wskazywałaby na to, że weksel in blanco nie jest wekslem, jednak analiza stosunku prawnego istniejącego między dłużnikiem a wierzycielem wekslowym prowadzi do zgoła odmiennych wniosków. W ocenie M. Honzatki stosunek ten kształtuje się tak samo, jak przy wekslu zupełnym, tj. prawo i odpowiadające mu zobowiązanie są ściśle powiązane z dokumentem – wierzyciel nie może żądać zapłaty, nie legitymując się dokumentem, a dłużnik nie jest zobowiązany do zapłaty, nie otrzymując dokumentu (inaczej naraża się na niebezpieczeństwo ponownej zapłaty na rzecz podmiotu, który nabył wypełniony już weksel w dobrej wierze). Identyczność skutków prawnych wiążących się z wystawieniem weksla in blanco i weksla zupełnego wskazuje na tożsamość ich natury prawej, a więc weksel niezupełny, tak jak weksel zupełny, jest wekslem w rozumieniu ustawy. Autor wskazuje, że stwierdzenie to nie stoi w sprzeczności z formalnym charakterem zobowiązania wekslowego i da się bronić również na tle art. 2 ust. 1 prawa wekslowego z 1924 r., zgodnie z którym weksel nieposiadający wszystkich elementów ustawowych nie jest wekslem. Według niego, należy go bowiem rozumieć w ten sposób, że dokument niespełniający warunków formalnych nie może być podstawą dochodzenia praw. Ustawową treść weksel in blanco powinien zawierać w chwili przystąpienia do jego realizacji. Przed tym momentem nie musi mieć on ustawowo wymaganych składników. Istotne jest tylko uzewnętrznienie woli zobowiązania się wekslowo, czego wyraz stanowi złożenie przez dłużnika wekslowego podpisu. Podsumowując ten argument, M. Honzatko stwierdził, że istnienie dokumentu, zredagowanego wedle reguł prawa wekslowego, nie jest warunkiem powstania weksla, lecz tylko warunkiem jego realizacji. Jak wskazuje autor, stanowisko to koresponduje z ogólniejszą zasadą, zgodnie z którą dla powstania zobowiązania nie jest konieczne ścisłe oznaczenie jego elementów, a jedynie określenie zasad, na podstawie których elementy te będą ukształtowane. Skonkretyzowanie treści zobowiązania jest konieczne dopiero na etapie realizacji prawa. W ocenie M. Honzatki teza, że weksel in blanco nie jest wekslem, a zobowiązanie wekslowe powstaje z chwilą umieszczenia na wekslu ostatniej klauzuli, stoi w sprzeczności z powszechnie uznaną zasadą, że uzupełniony weksel traktuje się tak, jakby był on zupełny w chwili złożenia podpisu przez dłużnika wekslowego oraz regułą, zgodnie z którą o zdolności wekslowej stron stosunku rozstrzyga chwila złożenia podpisu. Gdyby zobowiązanie wekslowe powstawało z chwilą umieszczenia na wekslu wszystkich wymaganych przez ustawę elementów (tj. z chwilą całkowitego wypełnienia), to również i ten moment powinien być właściwy dla oceny formalnej i materialnej ważności stosunku wekslowego (w szczególności dla oceny zdolności wekslowej). Jak wskazuje autor, wyjaśnienie tej niespójności zmusza do sięgnięcia po konstrukcję sztuczną, tj. konstrukcję zobowiązania warunkowego, jednak i to nie tłumaczy, dlaczego jeszcze przed wypełnieniem weksla in blanco powstaje szereg skutków prawnych, tak jakby zobowiązanie wekslowe już istniało. Na koniec swojego wywodu dotyczącego charakteru prawnego weksla in blanco, autor zauważa, że koncepcja zobowiązania warunkowego oraz teza odmawiająca uznania weksla in blanco za weksel, nie korespondują także z zasadami dotyczącymi przenoszenia praw z weksla, a konkretnie z zasadą, że własność weksla niezupełnego można przenieść w drodze indosu. Tu, zdaniem autora, nie można użyć konstrukcji zobowiązania warunkowego, bo, o ile prawo obligacyjne, jako prawo względne, może być uzależnione od warunku, o tyle prawo własności, jako prawo bezwzględne, musi mieć charakter bezwarunkowy. Nabywca dokumentu wekslowego jest jego właścicielem od razu, a nie pod warunkiem jego uzupełnienia.
Powyższa argumentacja, w dużej mierze, została przejęta przez D. Chrapońskiego. Od siebie dodał on, że za kwalifikacją weksla in blanco jako weksla w rozumieniu Prawa wekslowego, przemawia analiza definicji papieru wartościowego. W jego ocenie, odpowiada ona istocie weksla in blanco. Zarówno w przypadku papieru wartościowego, jak i weksla niezupełnego, posiadanie dokumentu jest warunkiem koniecznym dla realizacji prawa zabezpieczonego dokumentem. Dłużnik nie musi spełniać świadczenia bez zwrotu dokumentu, bo naraża się na potencjalne nadużycia. Okoliczność ta zbliża zobowiązanie z weksla niezupełnego do zobowiązania z weksla zupełnego.
Do stanowiska M. Honzatki częściowo przyłączają się również M. Czarnecki i L. Bagińska. W ich ocenie weksel niezupełny jest wekslem w rozumieniu ustawy. Autorzy ci stoją na stanowisku, że zobowiązanie wekslowe powstaje z chwilą podpisania dokumentu i wydania go wierzycielowi, z tym że realizacja praw wynikających z weksla możliwa jest dopiero po wypełnieniu dokumentu wekslowego. Wystawienie weksla in blanco wiąże się z udzieleniem remitentowi upoważnienia do ukształtowania jego treści. W zakresie, w jakim upoważnienie to istnieje, wyłączone jest zastosowanie sankcji z art. 2 ust. 1 i 102 ust. Prawa wekslowego. Ich zdaniem przeniesienie praw z nieuzupełnionego weksla in blanco odbywa się na podstawie prawa cywilnego, tj. ze skutkiem przelewu.
Artur Glasner i Arnold Thaler uznają weksel in blanco za weksel, przy czym – jak wskazują – dokument ten byłby kwalifikowany inaczej, gdyby nie istniało porozumienie wekslowe co do późniejszego jego wypełnienia. W ich ocenie prawa i obowiązki, rodzące się na tle tego stosunku prawnego, wynikają z porozumienia wekslowego, a nie z samego weksla. Weksel in blanco bowiem nie inkorporuje zobowiązania odrywającego się od stosunku między stronami. Konsekwencją tego stanowiska jest uznanie, że przeniesienie praw związanych z wekslem, oprócz wręczenia dokumentu wekslowego, chociażby z równoczesnym indosem, musi nastąpić łącznie z przelewem praw i obowiązków pozawekslowych (chyba że przeniesienie weksla jest stwierdzeniem milczącego przelewu). Podobnie sytuacja ma się przy postępowaniu egzekucyjnym. Aby zająć weksel in blanco, nie wystarczy samo zajęcie dokumentu wekslowego, konieczne jest też zajęcie praw pozawekslowych. Według tych autorów posiadacz weksla in blanco nie może przenieść więcej praw aniżeli sam posiada.
Ignacy Rosenblüth wskazuje, że z podpisu na wekslu in blanco powstaje bezwarunkowe zobowiązanie, a więc taki dokument wekslowy jest już wekslem w rozumieniu ustawy. Autor uznał, że do weksla in blanco jeszcze przed wypełnieniem mają zastosowanie przepisy prawa wekslowego, w szczególności dotyczące indosu (weksel in blanco może zostać przeniesiony przez indos).
Adam Szpunar zdecydowanie opowiada się za uznaniem weksla in blanco za weksel w rozumieniu prawa wekslowego. Na zarzut przeciwników tej koncepcji, dotyczący niespełnienia przez weksel in blanco warunków formalnych wymaganych przez ustawę, odpowiada, że stanowisko prawodawcy jest w tym zakresie jednoznaczne, skoro dopuszczona została możliwość późniejszego wypełnienia weksla. Według niego zobowiązanie wekslowe powstaje z chwilą podpisania dokumentu wekslowego przez dłużnika i wydania go wierzycielowi. Zobowiązanie to ma jednak charakter warunkowy. Oznacza to, że pełne skutki prawne wywoła z mocą wsteczną dopiero wówczas, gdy weksel zostanie uzupełniony w sposób odpowiadający wymaganiom prawa wekslowego. Jak już zaznaczono, ziszczenie się warunku prawnego w postaci wypełnienia weksla niezupełnego odnosi skutek z mocą wsteczną, tj. już od chwili wręczenia go wierzycielowi (ex tunc). Szpunar mimo uznania weksla in blanco za pełnoprawny weksel, przyjmuje, że obrót tym dokumentem przed jego wypełnieniem, podlega przepisom prawa cywilnego.
Jacek Jastrzębski również stoi na stanowisku, że weksel in blanco należy zaliczyć do kategorii weksli w rozumieniu ustawy. Nie powielając argumentów powołanych wyżej, autor ten uważa, że zobowiązanie wekslowe z weksla in blanco powstaje z chwilą wydania dokumentu wekslowego wierzycielowi. W jego ocenie trudno pogodzić ten pogląd z tezą, że weksel niezupełny nie jest wekslem. Ponadto wskazuje on, że obowiązywanie art. 2 i 102 Prawa wekslowego nie uniemożliwia zakwalifikowania weksla in blanco jako weksla w rozumieniu ustawy. Działanie tych przepisów w przypadku weksli in blanco jest bowiem wyłączone. Warunki formalne zostały tu zastąpione upoważnieniem do ukształtowania treści weksla in blanco.
Druga koncepcja, zgoła odmienna od pierwszej, wyraża pogląd, że weksel in blanco do chwili wypełnienia nie jest jeszcze wekslem w rozumieniu ustawy. Na tle tej koncepcji pojawia się pytanie, skoro weksel in blanco nie jest to wekslem, to jaką kwalifikację prawną można mu nadać i jaki reżim prawny ma regulować czynności z nim związane.
Stanisław Wróblewski uważał, że nabywca weksla in blanco nie nabywa jeszcze weksla. Według niego, ten kto podpisał weksel niezupełny i puścił go w obieg, jest już zobowiązany, jednak zobowiązanie to dopiero z chwilą wypełnienia weksla przerodzi się w zobowiązanie wekslowe. Autor wskazuje, że obrót wekslami in blanco podlega w zasadzie przepisom prawa powszechnego.
Za tą koncepcją opowiada się również W. Opalski. W jego ocenie zobowiązanie wekslowe powstaje dopiero z chwilą całkowitego wypełnienia weksla (tj. uzupełnienia weksla o wszystkie elementy wymagane przez ustawę). Przed wypełnieniem natomiast weksel in blanco jest umową sui generis, która powstaje z chwilą złożenia na wekslu podpisu. W ocenie tego autora umowa ta jest umową dwustronnie zobowiązującą, a jej treścią jest zobowiązanie dłużnika do zapłaty roszczenia wynikającego z weksla wypełnionego zgodnie z porozumieniem i zasadami prawa wekslowego oraz nabycie przez wierzyciela uprawnienia do żądania zapłaty (pod warunkiem jednak, że wypełnienie weksla nastąpi zgodnie z porozumieniem i zasadami prawa wekslowego). Autor ten uznaje, że przeniesienie praw z weksla in blanco odbywa się na zasadach określonych przez prawo cywilne, w szczególności w drodze przelewu.
W tym duchu wypowiada się również P. Machnikowski. W pierwszej kolejności należy wskazać, że wyróżnia on weksel niezupełny w znaczeniu ścisłym oraz weksel niezupełny w znaczeniu szerokim. Weksel in blanco w znaczeniu ścisłym stanowi dokument zaopatrzony w podpis dłużnika wekslowego, niezawierający elementów uznanych za konieczne w myśl art. 1, 2, 101 i 102 Prawa wekslowego. Weksel niezupełny w znaczeniu szerokim oznacza dokument, który zawiera wszystkie ustawowo wymagane elementy, ale zgodnie z wolą stron ma zostać uzupełniony o dodatkowe (ustawowo niewymagane) składniki. Weksel in blanco w ujęciu szerokim jest wekslem w myśl prawa wekslowego, a co tym idzie, podlega jego regulacjom. Jeśli idzie o weksel niezupełny w znaczeniu ścisłym, to w ocenie P. Machnikowskiego nie jest on wekslem w rozumieniu ustawy, jednak można go zakwalifikować – jako dokument inkorporujący wierzytelność nie w pełni ukształtowaną – do szeroko pojętej kategorii papierów wartościowych. Zarówno bowiem w przypadku papierów wartościowych, jak i weksli in blanco do realizacji wierzytelności niezbędne jest posiadanie dokumentu. Kwalifikacja ta dotyczy jednak tylko takiego weksla in blanco, który zawiera oznaczenie remitenta. Weksel in blanco nielegitymujący żadnej osoby jest określony przez tego autora jako początek papieru wartościowego. Oznaczenie remitenta ma wpływ nie tylko na kwalifikację weksla jako papieru wartościowego, ale też na określenie zasad przenoszenia praw z weksli niezupełnych. W ocenie tego autora, weksel in blanco precyzujący osobę remitenta może zostać przeniesiony zarówno przez przelew, jak przez indos (indos taki nie wywołuje jednak standardowych skutków prawnych; samo przeniesienie przez indos opierałoby się na zasadzie nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet i wyłączone byłoby stosowanie art. 10, 16 ust. 2 i 17 Prawa wekslowego). Natomiast weksel, który elementu tego nie zawiera, może zostać przeniesiony jedynie w drodze przelewu.
Konstrukcję znacznie odbiegającą od poprzednich stworzyła M. Wilejczyk . Uznała ona, że weksel in blanco (przed wypełnieniem) stanowi imienny papier wartościowy, inkorporujący jedynie prawo wypełnienia. W ocenie autorki prawo do wypełnienia zawiera się w wekslu niezupełnym w sposób charakterystyczny dla papierów wartościowych, bowiem realizacja tego uprawnienia jest niemożliwa bez dysponowania dokumentem wekslowym, a przeniesienie blankietu jest równoznaczne z przeniesieniem prawa do jego uzupełnienia. Według M. Wilejczyk weksel in blanco (przed wypełnieniem) nie inkorporuje wierzytelności wekslowej. Wierzytelność ta powstaje dopiero z chwilą wypełnienia weksla in blanco, w drodze realizacji podmiotowego uprawnienia kształtującego.
Mirosław H. Koziński stoi natomiast na stanowisku, że art. 10 Prawa wekslowego nie tworzy specyficznego rodzaju weksla, a mówi raczej o sposobie kreowania zobowiązania wekslowego. W jego ocenie, weksla in blanco nie sposób również zaliczyć do kategorii papierów wartościowych.
Wydaje się, że za bardziej prawidłowy należy uznać pogląd kwalifikujący weksel in blanco jako weksel w rozumieniu Prawa wekslowego.
W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę, że weksel in blanco, z chwilą wydania go wierzycielowi, inkorporuje już w sobie zobowiązanie wekslowe (co uznają również przeciwnicy kwalifikacji weksla niezupełnego jako weksla w rozumieniu Prawa wekslowego). Ciężko pogodzić słuszny pogląd o istnieniu zobowiązania wekslowego już od chwili wręczenia weksla wierzycielowi z tezą, że weksel in blanco nie jest wekslem. W tym miejscu należy zauważyć, iż koncepcja, zgodnie z którą zobowiązanie wekslowe powstaje z mocą wsteczną, z chwilą jego uzupełnienia, prowadzi do stworzenia konstrukcji sztucznej, zgodnie z którą weksel, do czasu jego ostatecznego ukształtowania, podlegałby zasadom prawa powszechnego, z chwilą wypełnienia zaś stawałby się, z mocą wsteczną (czyli od momentu wydania), stosunkiem prawa wekslowego.
Sztandarowy argument przeciwników tej koncepcji, zgodnie z którym weksel in blanco nie może być uznany za weksel w rozumieniu ustawy, gdyż nie zawiera wszystkich wymaganych przez prawo elementów, może być odparty kontrargumentem M. Honzatki, że istnienie dokumentu zredagowanego wedle wymagań Prawa wekslowego jest obligatoryjne dopiero na etapie realizacji uprawnień wynikających z weksla in blanco, co koreluje z zasadą, iż poszczególne elementy stosunku zobowiązaniowego nie muszą być sprecyzowane w chwili powstania zobowiązania, lecz dopiero wówczas, gdy wierzyciel przystępuje do wykonania swojego prawa.
W dalszej kolejności należy odnieść się do obszaru działania art. 2 i 102 Prawa wekslowego. Zgodnie z tymi przepisami niespełnienie warunków formalnych określonych w art. 1 lub 101 Prawa wekslowego powoduje nieważność weksla. Innymi słowy przepisy te odbierają charakter weksla dokumentowi, który nie zawiera wszystkich ustawowych elementów. Należy jednak zwrócić uwagę, że sankcje te dotyczą weksli, którym nadano już ostateczną treść, a które mimo to wykazują istotny brak (nie mają więc zastosowania względem weksli in blanco). Z drugiej strony należy mieć na uwadze fakt, że sam ustawodawca dopuszcza funkcjonowanie obrocie weksli in blanco. W art. 10 jest mowa wyraźnie o wekslu niezupełnym w momencie wystawienia. Stanowi to poważne rozluźnienie rygorów z art. 2 i 102 Prawa wekslowego. Można powiedzieć, że strony swoją wolą mogą wyłączyć stosowanie tych sankcji. Dzieje się tak wtedy, gdy wraz z wydaniem weksla wybrakowanego, dłużnik upoważnia wierzyciela do nadania mu ostatecznej treści. Upoważnienie takie niejako wyłącza zastosowanie względem weksla niezupełnego stosowanie art. 2 i 102 Prawa wekslowego, zastępując tym samym – pro tempore – brakujące elementy ustawowe. Powyższe uwagi prowadzą do wniosku, że obowiązywanie art. 2 i 102 Prawa wekslowego nie uniemożliwia uznania weksla niezupełnego za weksel w rozumieniu ustawy .
